Din haqqında prinsipcə (3)

Ay Məsihi

Bəs nə etmək lazımdır? Məncə başqa yanaşmalara da ciddi və sekulyar din qəssabı xürafatı olmadan baxmaq lazımdır.

Birincisi, bunu anlamaq və birdəfəlik qəbul etmək gərəkdir ki, intellektual, oxumuş olmaq, gəlişmiş, açıqgörüşlü və az-çox sekularist olmaq, əgər sekularizmdən konsept kimi bəhs olunursa, radikal sekulyaristlərin, liberalların, solların, sağların, ateistlərin, aqnostiklərin, deistlərin, qabaqdal(l)ıq edənlərin inhisarında deyil və ümumiyyətlə özünü qabaqcıl-intellektual göstərmək üçün dini şaqqalayıb onun qabırğasına ağlına gələni həm də ağzına gətirib döşəməyə ehtiyac yoxdur. Sekulyar önyarqılama, liberalizm, solçuluq və s. və ia hər nə qədər elmlə silahlansa da, insan hüquqlarından-filandan bəhs etsə də, nə Yaradanın mövcudluğu, nə də elm-din münasibətləri hələ ki akademik dünyada tam həll olunmayıb və kimsənin aidiyyətli bir məsələ bitmədən və ya az-çox sabitləşmədən öz dünyagörüşünü qabaqcıllıq adı altında normaya çevirərək içtimai diskursa diktə etməsi və qarşı tərəfi açıq və bərabər əsaslarla içtimai müzakirədən və cəmiyyətə təsirdən “bunlar təhlükədir, bunlar geridə qalıb, bunlar ölkəni işğal etdi” deyə dolayı yolla istisna etməyə çalışması, liberalizmin, açıqdüşüncəlilik ideyasının özünə ziddir. Bu mənada dindən yazanların çoxunun daxili konseptual ziddiyyətlə məsələyə yanaşması məncə kimsəyə xeyir vermir.

İkincisi, bunu nəzərə almaq yararlı ola bilər: din və ya dinəbənzər sosial sistemlər dünyanın hər yerində etnik kimliklə yanaşı içtimai və fərdi kimliyin ən əsas determinatorlarından və təzahürlərindən biridir. Ən azından yaxın bir neçə yüz il üçün bu mənə görə belə də qalacaqdır. Buna görə də bir millətin dini kimliyini bu cür mexaniki, barmaqarası tənqidlə bir küncə sıxışdırmaq dinin mənfi təzahürlərinə qarşı mübarizə aparmaqdan daha çox qaş düzəltmək gərəkən yerdə gözü vurub çıxartmağa bənzəyir. Dinə qarşı aqressiv yanaşma dini aqressivlikdə günahkar hesab edənlərə başucalığı gətirmir. Əksinə, dinlə – sosial-siyasi həyatın istər açıqda, istərsə də gizlində önəmli faktorlarından biri ilə – dialoqa girərəkdən, onu təkmilləşdirməyə yəni islah etməyə çalışaraqdan davranmaq və onu zamanla sistemlə barışmağa çəkmək gərəkdir (əgər buna ehtiyac varsa təbii ki). Dini öldürməklə, Nitsşedən bir – iki cümlə əzbərləyib sağa-sola fəlsəfə püskürməklə əldə edilən dinin daha da aqressivləşməsi, radikallaşması və qütbləşməsidir. Unutmayaq ki, din istənilən digər dünyəvi ideologiyadan fərqli olaraq insanın rasionallıqla şərtləşdirməyə ehtiyac duymadığı inanca dayanır və bu mənada insan qruplarını ən gözlənilməz hərəkətlərə sövq edəcək silah ola bilər. Buna yol verməmək üçün insanları çağdaş dövrün paradiqmalarını göz önünə alaraqdan din sahəsində maarifləndirmək və dinlə digər düşüncə sistemləri arasında ahəngdarlığa nail olmaq daha önəmlidir, nəinki dinə Feyerbaxdan qalma çeynənmiş cümlələrlə yanaşıb, bir az indi dəbə düşmüş dəyərlərin nisbiliyindən dəm vurub milyonları qütbləşdirmək. Ucdantutma bütün dindarları bir araya qoyub geridəqalmış, mühafizəkar damğası vurmazdan və özünü sığortalamaq üçün dindara-inanana yönəlik bir-iki xoş “dejurnı” cümləni esseyə, məqaləyə yamamazdan öncə, bir maraqlanmaq lazımdır ki, dini qovmaqla yerinə nə gətirəcəksiniz və əgər gətirdiyiniz radikal-dinsiz sekulyarizmdirsə, bizə xeyriylə yanaşı o daha nələri gətirəcək?

Üçüncüsü, dinlərarası münasibətlərə və dini dünyagörüşü dinamikasını diqqət yetirərək onu öyrənmək önəmlidir. Dini dünyagörüşü sadəcə İslamla bitmir. İslam özü də radikalların, mühafizəkarların və ya əsl, mücərrəd, islamın olmamasından dəm vurmaqla zaman keçirənlərin inhisarında deyil. İslam dünyası və islam diskursu indi müxtəlif səbəblərdən heç də allı-güllü dövrlərini yaşamır, bununla belə, hətta İslamda da günümüz üçün aktual, önəmli yazan yazarlar vardır və İslamın dövrlə ayaqlaşması üçün yavaş-yavaş hərəkatlar formalaşmaqdadır. Bu azmış kimi, hər şeyin elmlə və elm çərçivəsində həllinin mümkünlüyünü düşünərəkdən transsendental-dini və fəlsəfi məsələlər haqqında mülahizə yürütmənin ən müvafiq və legitim diskursu olan teologiyanı içtimai diskursdan “dinidir-geridəqalmışlıqdır-radikaldır-lazımsızdır” bəhanəsi altında istisna etməklə əslində insanları dini maarifləndirmədən uzaqlaşdırmış və elə bununla da dinin mənfi təzahürlərinə məruz qalmasına yol açmış oluruq. Odur ki, teologiyaya, çağdaş dünyanın müxtəlif ölkələrindəki müxtəlif dinlərin ardıcılı olan intellektualların yazıb-pozduqlarına göz atmaq və onları öyrənib analiz etmək, azəri ziyalısının-intellektualının mənafeyindədir (hələ bir də bu intellektual öncül, yeni, islahatçı olmaq iddiasındadırsa). İslamı və ya dini azlıqların dini kimliyini xoş “dejurnı” cümlələr fonunda geridəqalmışlıqdır-vaxtıkeçmişdir-bütün bəlaların mənbəyidir deyə özündənrazı tonda, sovetdən qalma bilgiylə inkar etmək və toplumun bu kimliyini repressiv şəkildə rədd edib yeni sosial travmalara yol açmaqdansa, özünün daxili resursları hesabına islam çağdaş dövr üçün zamanın mürəkkəbliklərini nəzərə alaraqdan nə təklif edə bilər və islam necə gəlişdirilə bilər sualına cavab axtarmaq da dini “söküb-yığan” (psevdo)intellektuaların heç olmasa öz liberalist, solçu, sağçı, postmodernistçi dəyərlərinə hörmət xatirinə bir borcu olmalıdır. Sizlərin yalnız qatı sekularizm və dinsizlik şəklində sistemə qatqınız, hər halda dinin səmimiyyətlə və sekulyarist qəssab xürafatı olmadan islahını bacarmaq kimi bir nailiyyətdən daha az effektli olar hər halda. Çünki din də cəmiyyətin bir parçasıdır və özünün bütün yalan-doğruları, ziddiyyətləri ilə birlikdə indiyə qədər insan-Yaradan münasibətləri haqqında ən çox tarixi, zəngin, bədii, mistik, sosial, genişmiqyaslı, müxtəlif bəşəri təcrübənin toparlandığı, ən azından hələlik nə elmlə, nə də fəlsəfə ilə tam əvəzlənməsi mümkün olmayan, sosial-siyasi və mənəvi-psixoloji diskursdur, resursdur. Əksinə, sizin hərtərəfli (sizin biryönlülüyünüzün əksi) oxumuş olaraqdan dinin əhəmiyyətini, rolunu (eləcə də onun aradan qaldırıldığı zaman mümkün nəticələri) anlayaraqdan dini sistemi islah etməyi və mötədil dinlə, mötədil sekulyarizmi bir araya gətirməyi bacarmanız həm toplumun, həm də ayrı-ayrı fərdlərin marağında olar. Bu, cəmiyyətin ifrat qütbləşməsini zəiflədər və insanlara dinə münasibətdə daha içdən, sərbəst, şəxsi seçim əsasında davranmağa ortam yaradar. Din və sekulyarizmin toplumun dəyərlər sistemində biri-birini tarazlaşdırması onların birinin digərini qovması və gözlənilməz, arzuolunmaz nəticələrə yol açmasından daha önəmlidir məncə. Bu isə dinə qarşı tarazlaşdırımış yanaşma tələb edir. Dinlə bağlı balanslaşdırılmış yanaşma sadəcə hava və su kimi vacibdir.

Və ən sonda: düzünü desəm, əgər məqsədiniz dinin tamamən toplumdan istisnasına nail olmaqdırsa (məqsədiniz bu olmasa da belə, yazılarınızın sərtliyi, təkəbbürü və biryönlülüyü buna yol aça bilər), o zaman əmin edirəm sizi, din qəssablığına vaxtınız hələ çox olacaq. Hər nə də olsa, gələcəyin rəsmi artıq ümumi ştrixlərlə çəkilmişdir və o özünə fokus olmuş eqopit(y)alistlərin, yaradıcılıq adı altında insan təbiətinin qaranlıq yönlərinə də qol-qanad vermiş “hər şey yolveriləndir” prinsipiylə yaşayanların, informasiyanı-dünyanı anlayıb, hiss edib, bəsirətlə duyub həzm edərəkdən deyil, internetdən, ordan-burdan, informasiya bolluğundan yararlanıb intellektuallıq quraşdıranların zamanıdır. Qəssablığını etdiyiniz malı şaqqalamağı heç olmasa iddialı olduğunuz ada yaraşan şəkildə gerçəkləşdirin: yəni öncül, islahatçı, oxumuş, qarşı tərəfə sayğılı (yəni təkəbbürsüz) davranan və bilən adına uyğun. Yoxsa hər vurduğunuz balta naşılıqdan başqa heç nə göstərməyəcək.

 

 

 

Din haqqında prinsipcə (2)

Ay Məsihi

Məncə biryönlülük İsəvilik bir tərəfə dursun, İslamın özündə belə son illərdə dərinləşən fikir-ideya çarpışmalarını, müxtəlifliyini, islamı çağdaşlaşdırmağa, onu islah etməyə çalışan aydınların düşüncə və yazılarıyla tam tanış olmamaqdan, Sovet dövründə din haqqında quraşdırılmış və artıq çoxlarının tarix arxivinə atdığı nəzəriyyələrdən başqa bir çox yanaşmaları yetərincə öyrənməməkdən qaynaqlanır.

Bununla belə – mən ümid edirəm – dini şaqqalayan gənclərimiz İrşad Mancinin, Müqtədar Xanın, Seyid Hüseyn Nəsrin və s. yazılarına hər halda baxmamış olmazlar. Akademik dünyada tanınan (həm də Qərbdə), islamı tənqid edən müsəlman feministlərdən Leyla Əhmədin, Naval Al Sadavinin, Fatima Mernissinin, Əminə Vadudun yazılarını bir çoxlarınız yəqin ki, oxuduqdan sonra belə sərt tənqid edirsiniz (yoxsa səhv edirəm?). Talal Asadın sekularizm antropologiyasına həsr edilmiş yazılarından, bir çoxlarının təkrarladığı “Allah ölüb” mülahizəsinə Qərb dünyasında verilən teoloji reaksiyadan xəbərdar olarsınız belə gurultuyu yazılar yazmaq üçün. Ancaq niyə işinizi bunlarla bitmiş hesab edirsiniz?

Məsələn, mənə maraqlıdır bilim Azadlıq Teologiyasından, liberal teologiyadan yazılarınıza nə gətirirsiniz? Yoxsa bunları oxumamısınız və heç ehtiyac da görmürsünüz?  Niyə də bilməyəsiniz? Dini yalnız bir mövqedən daha yaxşı, daha ətraflı izah edəcəyinizimi düşünürsünüz? Kimsə sizə dini tənqid etməyin, din haqqında bir mövqedə durub danışmayın demir. Din gəlişsə, məhz bu cür tənqidlərin hesabına gəlişəcək. Bununla belə, məncə hər hansı bir tənqidin-mövqenin dəyəri o mövqedən danışan, yazan adamın radikallığı, od-alov püskürməsi ilə deyil, məhz qarşı tərəfin də mövqeyini, fikirlərini, şərh ənənəsini, daxili diskursunu nə dərəcədə bilməsi və bu bilgiylə necə davranması ilə ölçülür. Siz İslam Kəlamını və Fiqhini, Xristian teologiyasını və müasir bibliyaşünaslığı, İudaizmin Midraş ənənəsini və Kabbalistikanı, Buddizmi, Hinduizmi, Sintoizmi, Daosizmi, Falun Dafa hərəkatını, bu ənənələrin arxasındakı tarixi və çağdaş gəlişmələri yəni elə gözəl bilirsiniz ki, belə yuxarıdan-aşağı, sanki bütün həqiqəti sizə veriblərmiş kimi dinlə rəftar edirsiniz?

Belə yuxarıdan aşağı, təkəbbürlü üslubda yazmaq üçün (hərçənd bilginizin çoxluğu heç bir şeyə qarşı təkəbbürlü olmağa əsas vermir) sekularizmin, liberalizmin, solçuluğun, sağçılığın, postmodernizmin və s. bu kimi düşüncə-dəyər sistemlərinin ciddi tənqidini (ki o ciddi tənqidlərə artıq cavablarınız var yəqin), düşünürəm ki, yaxşı bilirsiniz. Lakin, deyək ki İsəvilikdəki, musəvilikdəki teoloji sistemləri, dini intellektualların din, sekulyarizm, dünyəvilik, Yaradan, həqiqət, dinlərarası dialoq mövzusunda yazdıqlarını bilib-bilmədiyinizdən əmin deyiləm. Hamınız D. Bonhofferi, Şleyermaxeri, K. Bartı, K. Rahneri, L. Sannehi, R. Panikkarı lap elə P. Bergeri –sosioloji modelləri dinlərə tətbiq edən sosioloqu və teoloqu – tanıyırmış, Sosial Müjdə hərəkatından xəbərdarmış, R. Butlmannın bütün xristianlığı silkələyən isəviliyin demifologizasiyasına həsr edilmiş yazılarını oxuyubmuş kimi yazırsınız. Yox əgər, bunlarla dini şaqqalamağınız üçün tanış olmağa lüzum görmürsünüzsə və ya oxuyub bir kənara tullamısınızsa, onda düşünürəm ki, sizə biryönlü desəm məni anlarsınız. Bir mövqedə durub, bir mövqedən yazılmışları oxuyub, bir mövqedən yazırsınız? Çox pakizə! Mənim buna deyəcək sözüm yoxdur.

Özünüz yazıb özünüz də oxuyursunuz və dinin indiyə qədər də tam qurtula bilmədiyi hansı problemləri vardısa (qarşı düşüncəyə dözümsüzlük, ona ad qoyub stereotipləşdirmək, bütün gerçəkliyi sadə dini formulalarda izah etməyə qadir olduğunu iddia etmək, konstruktiv özünütənqid və qarşı tərəfi dinləmək mədəniyyətinin olmaması və s.), sizin də çağdaş çağda o problemləri donuq sovet təfəkküründən miras almanız məni o qədər rahatsız etmir. Lakin dinə və ya hər hansı şəkildə ümumiyyətlə fövqəltəbii varlığa dayandığını iddia edən dəyər sistemlərinə qarşı tənqidləriniz təkəbbür, özündənrazılıq dili, “bu da belə getdi” yazıtərzi ilə bir araya gəldikdə artıq çəkilməz olur. Bir az çoxyönlü olmaqla heç nə itirməzsiniz.

Dini bu şəkildə qurbanlıq qoyun kimi qabağına qatıb, cümləpərdazlıq edən yazıların daha bir ümumi özəlliyi də onların insan davranışlarında təzahür edən və maddiləşən və ya əsas elementi insan olan sistemləri (əgər məsələyə sosioloji baxış bucağından yanaşarsaq) mücərrədləşdirmədə ağını çıxartmağa, onu mühitindən ayırıb, sanki öz-özünə, əlaqəsiz-filansız mövcudmuş kimi onunla rəftar etməyə deyilir. Bizim dindən yazan sekulyar din qəssabları da eynilə bu şəkildə hərəkət edirlər.

Din, sanki müstəqil, kontekstdən, insanlardan, tarixdən, sosial gerçəklikdən təcrid olunmuş bir şeymiş kimi yazırlar. Əlbəttə, sözdə onların hər hansı birinin din və mühit arasında əlaqəni inkar edəcəyini düşünmürəm. Lakin nədənsə yazılarında bunu nəzərə almaları heç cür özünü göstərmir. Bu cür mücərrəd, mühit (kontekst) və din əlaqəsini nəzər almayan və ya nəzərə almaq üçün yer qoymayan yazılar əksərən mexanist, mürəkkəbliyi-bütövlüyü bu və ya digər faktora müncər edəcək qədər sadəlövh olur. Əl-Qəzalidən, C.Əfqanidən misallar verib, Quranı\İncili diskursun daxili şərh ənənəsinə məhəl qoymadan izah edib, İncildən bir – iki məsəl çəkib, Həvari Paulos haqqında İslam müdafiəçilərinin çox çeynənmiş cümlələrini təkrar edib, intellektuallığa iddia etmək özlüyündə pis deyil. Ancaq axı İslam Qəzali ilə, Səudiyyə Ərəbistanıyla, Xristianlıqsa həvarilərlərlə və ya katolikliklə bitmir. Axı nə tez unuduruq ki, bütün dinlərin gündəlik həyatımızda tətbiqi və işləməsi əslində insanla başlayır və insanla bitir və sadəcə bir bu fakta görə, məsələyə sosial-siyasi, tarixi, psixoloji, dindən kənarda qalsa də dinə təsir edən mühit və insan, tarix, yer, mədəniyyət, dövlət, hüquq, ideologiya, təhsil, təbiət və s. faktorlarını nəzərə almadan yanaşmaq esseni, məqaləni ən azından oxucu üçün dəyərdən salır.

İntellektual cavanlıq eləmək pis deyil. Lakin bunu da məncə xatırlamağa dəyər ki, intellektual cavanlıq intellektual beyniqanlı olmaq deməkdir. Mücərrəd, elə bil əbədiyyən dəyişəməyəcək sistemlər kimi dinlə rəftar etmək E. Saidin təsvir edib cikini-bikini aləmə car çəkdiyi və bu gün Qərb şərqşünaslığında heç bir müəllifin ünvanına söylənməsini istəmədiyi orientalist yazıların xüsusiyyətidir ki, təəssüflərlə bu özəllikləri bizim yazarlarda müşahidə edirəm. Qərbin artıq zibil qutusuna tulladıqlarını ordan çıxarıb ölkəyə sırımağın anlamı nədir? Bir az real yazın, göydən enin, yerdə yazın.

(Ardı var)

 

Din haqqında prinsipcə

Ay Məsihi

Və ya dinə daha nə cür yanaşmaq olar

Azərbaycan mətbuatını, özəlliklə də gənclərin yazıb-pozduğu mətbu orqanlarını izləyən oxucu kimi son dövrlərdə maraqlı bir axımın şahidi oluram: Azərbaycan gəncliyinin bir qismi və ya özünü intellektual (indi ziyalı sözünü ya aydın, ya da daha qərbsayağı səslənən intellektual sözüylə əvəzləyiblər), geniş dünyagörüşlü hesab edən, daha doğrusu bu imtiyazgətirici adı mənimsəyib cəmiyyətin qabaqcılı rolunda çıxış etmək iddiasında bulunan bir qrup gənc dini qabağına qatıb satlıq mal kimi sağdan sola, soldan da sağa qovur. İş o yerə gəlib çatıb ki, artıq din az qala bütün bəlaların mənbəyi rolunda çıxış edir.

Ölkəni süstlük bürüyüb? Dindir gunahkar! Ata qızını bıcaqlayıb? Dindir təqsirkar! Cəmiyyət rejimin basqısına hələ də dözür? Dindir xatakar! Azərilər hələ millət kimi formalaşmayıb? Din! Kənddə birinin qoyunu ölüb? Din!! Küçədə birisi yerə tüpürdü? Din!!!… Bir sözlə, din indi olub qapazaltı, gələn birini vurur, gedən ikisini. Dini geridəqalmışlıq, çağdaşlığın əksi, radikalizm kimi stereotiplərlə eyniləşdirmək də artıq uzaq gələcəyin işi deyil. Onu cəmiyyətdən qovmağa, yadlaşdırmağa və hər şeydə təqsirkar görməyə çalışanlar belə var.

Etiraf edim, gəncliyin bir parçasının, həm də oxumuş, dünyagörmüş, qabaqcıl gənc və güc olmaq adını mənimsəmiş, iddialı hissəsinin mürəkkəb sosial-siyasi və tarixi problemləri, məsələləri sadəlövhcəsinə və qələbə tonuyla (elə bil düzəlib hər yaraqları, qalıb saqqal daraqları) tək bir sosial faktora müncər etməsi məndə qarışıq hisslər oyadır. Bu heç də xoş deyil və düzünü desəm, zatən yarıqaranlıq Azərbaycanın gələcəyini daha da tünd tonlara bürüməkdən başqa bir şeyə yaramır. Niyə?

Öncə, söhbətin niyəsinə keçməzdən əvvəl bir – iki məsələyə toxunum ki, sonra da məni şalvarı qısabalaqlı, uzun saqqallı kimi stereotipləşdirmədə (hər nə də olsa indi dini qapazlamadan yazanlara istər-istəməz ya dindar, ya da ənənəviçi deyib geridəqalmışlaşdırırlar) bəlkə az aqressiv olasınız. Mən ənənəvi dini mövqedən hər hansı biri dini düşüncə sistemini müdafiə etmirəm. Bu yazını yazmaqda da məqsəd İslamı və ya hər hansı konkret dini müdafiə etmək deyil, ümumiyyətlə din və dini düşüncə tərzi haqqında bu cür müncəredici (reduksionist) mülahizə yürüdənləri ən azından öz aralarında açıq və daha ciddi mükaliməyə sövq etməkdir. Bundan başqa məqalədə mənim məqsədim din və içtimai nizam arasındakı münasibət deyil, ümumiyyətlə dinə yanaşma barədədir. Heç bir qrupun adından danışmıram və kimsəni də təmsil etmirəm.

Bir tərəfdən, bunu anlayıram və qəbul edirəm ki, dinin tənqidi zəruridir və bu səmimi, geniş və açıq dünyagörüşlü dindarlara özlərini başqalarının gözüylə görməyə, həm də zəifliklərini aradan qaldırmağa, dinlərini toplumla ayaqlaşdırmaq cəhdlərində yardım edir. Bundan başqa dinin və ümumiyyətlə dini düşüncənin tənqidi, bir zehni iş olaraqdan ən azından qarşı qoyan, alternativ və deməli tarazlaşdırıcı, ayıldıcı, maarifləndirici diskursu yaradır. Bunsuz dinin donuqluqdan çıxması, çevik və içtimai proseslərə müsbət qatqısı olan sistemə çevrilməsi sadəcə mümkün deyil. Təndiq də təbii ki, müsbət, konstruktiv olmalıdır, dinin məhz belə sistemə çevrilməsi üçün. Müxtəlif mətbu orqanlarında gedən tənqidi yazılar, dinin mənfi təzahürlərini aşkarlamağa, onların aradan qaldırılması üçün cəhd etməyə və bununla da toplumdakı sabit, repressiv adətləri aradan qaldırmağa və ya dövrə uyğunlaşdırıb, yumşaltmağa yardım edir. Bu mənada dinin tənqidi həm də dinlə siyasətin bir araya gəlib mümkün, lakin arzuolunmaz rejimlər yaratmasına qarşı əhalini hazırlamış olur.

Digər tərəfdən də yanılmaq və şişirdilmiş subyektivizmə varmaq ehtimalını göz önünə alaraqdan hərdən düşünürəm, konkret dini tənqid ara-sıra dini düşüncəni qapazlamağa çevrilir və onu bu cür qapazaltıya çevirən gənclər din haqqında tarazlaşdırılmış və çək-çevir edilmiş bilgidən daha çox ümumilikdə (əsaslı-əsassız) stereotiplərlə mülahizə yürüdür. Fikrimcə, bəlkə də bunun bir səbəbi biryönlülükdür. Azərbaycanın, banal da olsa bunu təkrar xatırladaq, dünyəvi və sekulyar sistemə qovuşması məhz Rusiyaya ilhaq edildikdən sonra, xüsusən də Sovet İttifaqının bir parçası olduğu zamanlarda baş verib. Özünün bəlli ideoloji seçimlərindən dolayı Sovet İttifaqının ümumilikdə intellektual mühiti, tək-tük dissidentləri çıxmaqla dinə bir çox yöndən, yəni çoxyönlü deyil, məhz bir yöndən, sırf maddiyyatçı-müncəredici (materialist-reduksionist) izah, keçmişin qalığı nöqteyi-nəzərindən yanaşmışdır.

İdeoloji plüralizmin olmadığı bir ölkədən Azərbaycanın mirası onsuz da müxtəlif səbəblərdən dolayı teoloji ənənənin və düşüncənin zəif gəlişdiyi ölkəmizdə bu ənənənin olan-qalanının və dini-aydın düşüncəlilərin itirilməsidir. İndiyə qalıb, oxuyub ortaya çıxanlar isə vulqar materializmə yuvarlanacaq qədər sadəlövh şəkildə dinlə münasibətdə olurlar.

(Ardı var)

Öyrədilsin, yoxsa öyrədilməsin?

Ay Məsihi

Bu aralarda Azərbaycan mətbuatına göz atarkən diqqətimi çəkən bir yazı qarşıma çıxdı. Deputat Gültəkin Hacıyeva 525-ci qəzetə verdiyi əski bir müsahibədə iddia edir ki, Azərbaycanda dini etiqad azadlığı haqqında qanun sərtləşdirilməlidir və bunu da ölkənin təhlükəylə üzləşməsinə bağlayır. O, İslamın məktəblərdə tədrisinin gərəkliliyindən danışır və vaxtın bizim xeyrimizə işləmədiyini deyir.

Təhlükə və vaxtın bizim xeyrimizə işləyib-işləməməsini bir tərəfə qoyuram, bununla oynamaq fikrim yoxdur. Ancaq xanımın toxunduğu islamın tədrisi və qanunun sərtləşdirilməsi məsələsinə toxunmaq lazımdır, çünki əks təqdirdə onlar bizə toxunacaqlar. Son illərdə din Azərbaycanın içtimai diskursunda daha da fəallaşmışdır və müxtəlif təriqətlərin ardıcıllarının qütbləşməsi heç də uzaq gələcəyin işi deyil. Bu təhlükəyə səbəb ola bilər, bu doğrudur. Ancaq olmaya da bilər. Bütün hallarda təhlükədən yan keçmək üçün qanunu sərtləşdirmənin müsbət nəticə verəcəyini gözləmək məncə gülüncdür. Qanunu sərtləşdirmək, onsuz da olmayan dini etiqad azadlığına münasibətdə qanunun özünü təhlükəyə çevirə bilər. Bu dolayısı ilə həm dinin həm də qanunun cəmiyyət üçün qıcıqlandırıcı faktora çevrilməsidir. Ona görə ki, Azərbaycanda qanun deyil, daha çox pul işləyir və qanuna hörmət prinsipi hələ vətəndaşların içinə sinmədiyindən nə məmurlardan, nə də qanunlardan çox şey gözləməyə dəyməz. Bu azmış kimi, belə sərt qanun, gizli toplantılar keçirən kilisələrin, gizli görüşən sələfilərin, vəhhabilərin sayını artırmaqdan başqa heç bir “xeyirli sonuc” verməyəcək. Bəlkə məmurların öz ailələrini saxlamaları və əlavə pul toplamaları üçün artıq qazanc yeri aça bilər, ancaq belə “xeyirli nəticələrə” biz burda baxmırıq. Sərt qanun ölkənin dünyaya və düşüncə müxtəlifliyinə açılmasından daha çox qapanmasına gətirib çıxarır.
Bəs İslam tədris olunarsa necə? Bu mümkündür, ancaq qənaətbəxş deyil. Mümkündür ona görə ki, İslamın tədrisi dünyəvilik prinsipi ilə – bir azdan nümayiş etdirməyə çalışacağıq – bir araya sığır və onun öyrədilməsi insanların arzuolunmaz düşüncə sistemlərinə qarşı dayanıqlılığını artıra bilər. İslamı bilən şəxsin Aum Sinrikyö kimi təşkilatlara üz tutması ehtimalı, bu dini bilməyən birisinin sözügedən təşkilata üzv olması ehtimalından hər halda az olar. Qənaətbəxş deyildir ona görə ki, sadəcə İslamın tədrisi az şeyi həll edir və çox şeyi problemə çevirir, xüsusən müasir dünyada din və dini dünyagörüşü dinamikasını göz önündə bulundursaq. İslamın tədrisi, əgər bu öyrətmə başqa dinlər haqqında bilgi ilə tarazlaşdırılmazsa, başqa dinlərə qarşı dözümsüzlüyü artıra, şəxsin digər dinləri yalnız İslam kateqoriyalarında qiymətləndirməsinə və anlamasına səbəb ola bilər, son nəticədə isə insanda etnosentrizmin (öz etnik, milli-dini dəyərlərini ən yaxşı, ən üstün görmək və başqalarına münasibətdə bu dəyərləri meyar kimi götürmək) formalaşmasına yol açar. Halbuki çağdaş dünya – elə Azərbaycan da – etnosentrik dəyərlərə dayanan, öz milli-mədəni və dini dəyərlər sisteminin mental və coğrafi məkanından kənara çıxdıqda intellektual-mental çaşqınlığa düçar olan şəxsiyyətlərə deyil, çevik, başqa dini-etnik və sivil dəyərlərin müsbət tərəflərini mənimsəyən insanlara ehtiyac duyur. Bundan başqa çağdaş dövrdə dinlərin biri-biri ilə münasibətində savaş və rəqabət gedərək arxa plana keçir, bunun yerinə anlama və dialoq, qarşılıqlı zənginləşdirmə dəyərləri yavaş-yavaş təməl rolunu oynamağa başlayır.

Bəs elə isə nə edək? Bunlara görə, gələcək cəmiyyət və fərd üçün vacib olan, günümüzdə aktuallaşan din-insan-cəmiyyət məsələlərini bir kənara ataq və İslamı və ya hər hansı başqa dini tədris etməyək? Məncə bu da yanlışdır və bir qütbdən digər bir qütbə tullanmaqdan başqa heç nə deyil.
İslamın tədrisi cavabın yarısıdır. Məncə sadəcə islamı deyil, həm də başqa dinləri tədris etmək gərəklidir və bu dinləri heç öyrətməməkdən daha yaxşıdır. Dinlər istəsək də istəməsək də, intellektual xürafatla, (bəlkə siz elə düşünürsünüz ki, sadəcə dini xürafat olur?), təkəbbürlə rədd etsək də, gözümüzü qamaşdıranları yanlışlıqla təqlid edib, dini önəmsiz, geridəqalmışlıq kimi görsək də, hər halda bu qaçınılmaz faktdır ki, sırf dünyəvi və elmi baxış bucağından da din insanlığın mistik-mənəvi təcrübəsinin toparlandığı, kristallaşdığı, dəllaların əlində biznesə, Rəbbi həqiqətən axtaranların əlində isə qurtuluş resursuna çevrildiyi bir sosial, fərdi, tarixi, psixoloji, siyasi fenomendir. Bu fenomenin İnsan qədər yaşı var və onu məktəblərdən qovmaqla biz normal, savadlı, dünyagörüşü geniş, deyək ki liberal insan hazırlamırıq. Əksinə, onu qovmaqla biz dindən xəbərsiz, bəşəriyyətin dini təcrübəsinə özünü doğrultmayan bir elmi xürafat təkəbbürü ilə yanaşan, keçirdiyi sosial-psixoloji sarsıntılarda isə hansı mənəvi resursa necə, niyə və nə zaman müraciət edəcəyini bilməyən, yarımcıq və dayaz, subyektiv bilinc səviyyəsində tam oturmamış, dumanlı dəyərlərlə çalışan insancıqlar yetirmə ehtimalını artırırıq. Ən azından bu ehtimalı azaltmaq üçün dinlər məktəblərdə öyrədilməlidir.

Kimsə mənə etiraz edə bilər – Azərbaycan dünyəvi dövlətdir buna görə də din tədris olunmamalıdır. Bu yanaşma özünü doğrultmur. Dünyəvilik dinin təhsildə əsas və aparıcı mövqeyini, teoloji həqiqətlərin öyrətmədə və dünyanı qavramada yeganəliyini, məcburiliyini və totallığını, dini müddəaların təhsildə qeyri-dini, elmi müddəalar üzərində hakim mövqeyini rədd edir. Başqa sözlə, bu prinsip məktəblərdə Həvvanın Adəmin qabırğasından yaradılmasını, Buddanın dörd həqiqətinin obyektiv və yeganə, məcburi həqiqəttək öyrədilməsini, qəbul olunmasını və başqa müddəaların buna tabe etdirilməsini rədd edir. Bu isə, diqqət edin, dinin tədrisinin dünyəvi dövlətdə mümkünlüyü məsələsi deyil, dinin necə tədris olunması məsələsidir. Din dünyəvi dövlətçilik prinsipinə tərs düşmədən tədris oluna bilər. Bundan başqa dinlərin tədrisi istər cəmiyyət, istərsə də fərd üçün dinlərin heç tədris olunmamasına görə daha müsbət nəticələr verə biləcəyindən dolayı onların tədrisi heç öyrədilməməsindən daha məqsədyönlüdür.

Bunu qəbul edərsək, onda qarşıya çıxan əsas məsələ dünyəvilik prinsipi ilə dinin məktəblərdə tədrisinin bir-birinə sığarlığını təmin etmək olur. Aşağıda mən müəyyən prinsiplər təklif edirəm və bunlar məncə həm dinin necə tədris olunmasına, həm də dinlərin tədrisdə dünyəvilik prinsipi ilə uyuşmasına bir yerə qədər yardım edə bilər.
1. Məqsəd. Dinlərin tədrisində məqsəd fərdi müsəlman, İsəvi, musəvi və ya buddist etmək olmamalıdır. Başqa sözlə dinin tədrisində məqsəd şəxsi bu və ya digər dini dünyagörüşünü seçməyə təhrik etmək, hər hansı dini dünyagörüşünün başqalarından üstünlüyünü sübut etməyə çalışmaq olmamalıdır. Dinin tədrisində məqsəd fərdin fəlsəfi-dini, mistik məsələlər və transsendent reallıq üzərinə düşünməyə hazırlamaq və belə düşüncələri və tolerantlığı stimullaşdırmaqdır. Bu halda öyrətmə geniş mənada dini düşüncə tərzinin, dar mənada isə hər hansı dinin müdafiəsinə yönəlmir. Əksinə belədə tədris stimullaşdırıcı informasiya verir və şəxsi gələcəyə hazırlayır.
2. Dinlərin tədrisi üçün nəzəri qavramların alınmasında resurslarının müxtəlifliyi. Dinlərin orta məktəblərdə tədrisi nəyə əsaslanmalıdır? Hər halda bu tədrisin fizika və ya biologiyaya əsaslanmasını iddia etmək ağlabatan deyil. Müasir dövrdə dinləri bir sosial-ruhi-psixoloji, fenomen olaraqdan müxtəlif sahələr öyrənir. Həmin bu sahələrin pedaqogika və biri-biri ilə kombinasiyası dinlərin tədrisi üçün zəngin bir dərsliyin və ya proqramın ortaya çıxmasına səbəb ola bilər. Həmin bu sahələr (ən əsasları) aşağıdakılardır: 1) Teologiya, 2) Müqayisəli dinşünaslıq-din tarixi, 3) Fəlsəfə. Teologiya Yaradanı və dini din diskursu çərçivəsində öyrənir. Müqayisəli dinşünaslıq dini bir insan fenomeni kimi, sosial-psixoloji aspektdən, davranış nöqteyi – nəzərindən və müqayisə edərəkdən araşdırır. Fəlsəfənin nə olmasını isə özünüz təyin edin, mən onun həddən çox ziddiyyətli təriflərinə varmaq istəmirəm. Onların kombinasiyası həm gərəkən ümumi anlayışlar aparatını verir həm də bir yerə qədər müxtəlif baxış bucaqlarını tarazlaşdırır.
3. Neytral və içinəalıcı (inklusiv) dil. Neytral və içinəalıcı dil dini və ya ruhi sistemlərin öyrədilməsi zamanı, bu sistemlərin birini mərkəzə qoyub, onun anlayışları ilə digərlərini anlatmanı istisna edir. Məsələn, vəhy anlayışı ilə Buddizmə baxmaq olmaz və Buddizmdəki bodhisatva anlayışı ilə İsəvilikdəki diriliş təlimini anlatmaq məqsədyönlü deyildir. Bu həmçinin istifadə edilən dilin bu sistemlərdən birini və ya bir neçəsini implisit qavramlar vasitəsilə istisna etməsini də rədd edir. Başqa sözlə məsələn, öyrədilən fənnin dinlərə giriş adlandırılması arzuolunmazdır, çünki bu zaman Taoizm anlayışdan kənarda qalacaq. Və ya din adı altında Allah anlayışını nəzərdən keçirib (İbrahim din ənənəsində əsas anlayış), deyək ki, mən-eqo-öz anlayışlarını (Buddizm və Hinduizmdə əsas kateqoriyalar) ikinci dərəcəli mövzuya çevirmək özünü doğrultmur.
4. Birləşdirici vahid mövzu və yanaşmanın olması. Belə bir fənni təbii ki, müxtəlin dinlərin kitablarından çıxarışları əks etdirən müntəxəbata çevirmək də doğru deyil. Bu, şagirdə bir yığın əlaqəsiz bilgindən başqa bir şeyi, çətin verə. Əksinə, xronoloji və tematik yanaşmaları əsas götürməklə material hazırlanmalıdır və onlar vahid, ümumi bütün sistemləri içinə alan ideya, konsept ətrafında birləşdirilməlidir. Təbiidir ki, bu zaman müxtəlif din və ruhi düşüncə sistemlərinin təqdim etdiyi çiy materiallardan nümunələr də olduğu kimi təqdim edilməlidir.
5. Gündəlik həyatla əlaqə. Din yalnız gündəlik həyatla əlaqədə götürüldükdə özünün gücünü və zəifliyini göstərir. Şagirdin vəhdəti-vücud təlimini bilməməsi mümkündür, ancaq deyək ki müasir həyatda dinin tətbiqi, onun nəticələri və rolu haqqında bilgi, mətbuatda dinin əksi ilə bağlı məlumatları almaması mümkün deyil. Şagird sadəcə din haqqında bilgini deyil, həm də dini bilgiyə çağdaş cəmiyyətin özünün xofu, rasionallığı ilə birgə necə reaksiya verdiyini də öyrənməlidir. Şagird üçün düşündürücü, çətinlik çıxaran din və dini diskursla bağlı mövzular hazırlanmalıdır ki, o özü müstəqil surətdə düşünsün, axtarsın və mövzunu gerçəkliklə əlaqələndirsin.

Və ən sonda…bütün bunlar heç nəyə gətirməsə də ən azından insanların din və inanc seçimlərində şüurlu, düşünülmüş davranmasına bəlkə yardım edər. Gözünü açıb gördüyünə görə və ya başqa məlumatlara çıxışı olmadığına görə müsəlman olmaq, öyrənib, anlayıb, sevib və hissi edib İsəvi və ya ateist olmaqdan, istər fərd istərsə də cəmiyyətin marağı aspektindən daha az effektlidir.

Azərbaycanda İsəvilik (2)

Ay Məsihi

Azərbaycan İsəviliyini bir də sosial-siyasi aspektdən xarakerizə etmək olar. Bu bucaqdan baxarsaq, ilk gözə dəyən budur ki, İsəvilik marginal dindir. İslamdan fərqli olaraq o içtimai həyatın mərkəzinə yaxın yerdə deyil, əksinə içtimai həyatın periferiyasındadır. Onun haqqında nə yazan, nə də danışan var. Yazanlar da ağına-bozuna baxmadan, missionerlərdən, onların “təhlükələrindən” və s. yazırlar. İsəviliyin Azərbaycanın içtimai həyatında demək olar ki, heç bir rolu yoxdur. İsəvilik tarixən bu ölkədə çiçəklənmiş bir din olsa da, indi onun nə dövlət, nə etnik, nə də mədəni kimliyin qurulmasında bir töhfəsi yoxdur və ya belə töhfənin olmasında sadəcə kimlərsə maraqlı deyil.

Bundan başqa, İsəvilik etnik cəhətdən bir növ mozaik dindir, o monoetnik deyildir. Bu o deməkdir ki, Azərbaycanda İsəvilik vahid bir etnik qrupla təmsil olunmamışdır. Bundan fərqli olaraq ölkə müsəlmanlarının əksəriyyəti ölkənin ən çoxsaylı milləti olan azərilərdir. Bu mənada dini, etnik və milli kimlik Azərbaycanda, əgər söhbət İslamdan gedirsə, əsasən kəsişir. Lakin əgər söhbət İsəvilikdən gedirsə, Azərbaycanda belə bir kəsişmə yoxdur. İsəvilərin bir qismi rus, bir qismi, udin, bir qismi ukrain, bir qismi qaqauz, bir qismi müxtəlif avropa ölkələrindən gəlib çalışan fərqli etnik qruplara aid insanlar, başqa qismi isə polyaklar, almanlar hətta ermənilərdir. Azərbaycan İsəviliyində müşahidə olunan etnik müxtəliflik, Azərbaycandakı İslamda müşahidə olunmur.

Azərbaycan İsəviliyinin daha bir əlaməti onun ölkədə potensial olaraq yad xalqla, təhlükəylə bir görülməsi, eyniləşdirilməsidir. Bunun dörd səbəbi var: 1) Azərbaycanda çoxluğu təşkil edən Azərilər və ölkədə yerli olan digər etnik qrupların demək olar hamısı (Udinlər çıxılmaqla) müsəlmandır ki, bu fakt artıq özlüyündə İsəviliyi ölkəni birləşdirəcək etnik və milli kimliyin elementi olmaqdan çıxarır, 2) İsəvilik bu ərazidə əsasən gəlmə etnik azlıqların dini kimi görülür, çünki əsasən onlar İsəvidir – Ruslar, Ukraynalılar, almanlar və s. əraziyə sonradan gəlmiş xalqlardır, 3) hazırda Azərbaycanın bir dövlət olaraq müharibə vəziyyətində olduğu Ermənistan öz kimliyindəki İsəvilik elementini təəssüf ki siyasi məqsədlər üçün alətə çevirir (necə ki İslam ölkələrində din alətə çevirilir). 4) Məsələni qəlizləşdirən faktorların arasında həm də İsəviliyi və ya başqa dinləri qəbul edən müsəlmanların dini hərbi xidmətdən yayınmaq üçün alətə çevirmə cəhdləri vardır. Bütün bunlar İsəviliyi çoxluq üçün qıcıqlandırıcı dinə çevirir. Məhz buna görədir ki, ölkənin müsəlman çoxluğu yerli İsəvi azlığın varlığını qəbul etsə də, missionerlərin (yerli və ya gəlmə) İsəviliyi yayma və tanıtma fəaliyyətlərini qəbul etmək istəmir (dini motivlərin də burada rolu var). Azərbaycanda İsəvi olmaq bir qayda olaraq Azəri, Talış, Ləzgi, Kürd, Qırız, Buduq olMAmaq deməkdir. Azərbaycanda İsəvi olmaq potensial olaraq hərbi xidmətə getməyi önləməyə çalışan birisi, və ya rus, ukrain, erməni və s. olmaq deməkdir.

Bütün bunlar İsəviliyi Azərbaycan üçün mürəkkəb dinə çevirir. Doğrudanmı, İsəvilik Azərbaycan üçün təhlükə törədən dindir? Onu təhlükə hesab edib önləməyə cəhd etmək doğrudurmu? İsəviliyin Azərbaycanda önlənməsi gərəkdiyi iddiaları hipotetik olaraq aşağıdakı əsassız inanclardan qaynaqlana bilər: 1) İsəvilik ölkəni müsəlman – İsəvi qruplarına bölür ki, sonradan bu potensial toqquşma mənbəyi ola bilər, 2) İsəvilik hərbi xidmətdən yayınmaya səbəb olur, 3) İsəvilik xarici ölkələrin Azərbaycana təsir üçün istifadə etdiyi vasitədir. Bunlara, ümumi olaraq aşağıdakı arqumentlərlə cavab vermək mümkündür.

Birinci inanc, belə bir gerçəkliyi qulaqardına vurur ki, ölkədəki sosial qrupların müxtəlif dinlərə aid olması qaçınılmaz faktdır. Məsələ, cəmiyyətdəki insanların fərqli dinlərə aid olması deyil, belə bir ayrımın müəyyən həddə qədər gəlişdikdən sonra problem çıxarması barədə inancdır. İsəviliyi ölkəni bölməsinə görə təhlükə görən düşüncə müxtəlif-dinlilik faktının özünü təhlükə olaraq qavrayır. Halbuki, bir cəmiyyətdə müxtəlif dinlər yalnız o zaman bölünmə və təhlükə mənbəyi olur ki, onlar siyasi və s. oyunlarda alət edilirlər. Öz-özlüyündə bir cəmiyyətdə bir neçə dinin olması təhlükə mənbəyi olmadığı kimi, İsəvilik də Azərbaycanda insanlar üçün cəlbedici olmaqla bölücü təhlükəyə çevrilmir. Dinin potensial toqquşma mənbəyi olmasını önləmək üçün ölkəni birləşdirən əsas kimlik elementi din deyil, vətəndaşlıq olmalıdır. (Azərbaycanın Konstitituasiyasının 1-ci maddəsinə görə ölkədə əsas belə element vətəndaşlıqdır). Bundan başqa insanların dini siyasi vasitələrdə oyuncağa çevirməmələri və belə oyunlara qatılmamaları üçün onlara din haqqında normal, obyektiv təhsil vermək lazımdır. İkinci inanc İsəviliyi yanlış olaraq hərbi xidmətdən yayınmaya səbəb görür. Hərbi xidmətə getməkdən imtina etməyə din səbəb ola bilər. Hərbi xidmətdən yayınmaya isə din yalnız vasitə ola bilər, ancaq kütləvi şəkildə deyil. Hərbi xidmətdən yayınmanın əsas səbəbi ordunun bərbad vəziyyəti, ölkədəki iqtisadi və ideoloji çöküş və sairdir. Ayrı-ayrı insanlar öz inanclarından dolayı doğrudan da əlinə silah almaq istəməyə bilər, ancaq bu halda belə, onları alternativ xidmətə çağırmaqla içtimai işin yerinə yetirilməsinə cəlb etmək mümkündür. Dinin hərbi xidmətdən yayınmaqda kütləvi alətə çevrilməsini önləmək üçün, alternativ xidmət haqqında qanun qəbul olunmalı və orda müxtəlif vasitələr nəzərdə tutulmalıdır. Ayrı-ayrı insanlar üçün isə din hər zaman hərbi xidmətdən yayınmaq üçün vasitə olacaqdır, eynilə rüşvət kimi və bunun dindən daha çox, ölkədəki bərbad sistemlə əlaqəsi vardır. İsəviliyi xarici dövlətlərin Azərbaycanın bütövlüyünə qarşı bir aləti kimi görən düşüncə tərzi də son nəticədə yanlışdır. Bütün dinlər dövlətin əlində alətə çevrilə bilər və bundan kimsə sığortalanmayıb. Buna qarşı dövlətin xüsusi xidmət orqanları fəaliyyət göstərir. İsəvilik və ya başqa din öz-özlüyündə heç bir dövlətin əleyhinə vasitə deyildir. Onları sadəcə olaraq vasitə kimi istifadə edirlər. Bundan başqa belə bir vasitə, əleyhinə dinin istifadə olunduğu dövlətin özünün dini ayrı-seçkilikdən dolayı (istər rəsmi istərsə də qeyri-rəsmi, cəmiyyət səviyyəsində) zəif olması deməkdir ki, din də onun əleyhinə istifadə edilə bilir. Buna yol verməmək üçün dini sosial-siyasi həyata inteqrasiya etmək və onun tam ifadə olunasına fürsət vermək lazımdır. Bəs ümumiyyətlə Azərbaycanda İsəviliyin və ya hər hansı başqa dinin yayılması ölkəyə, vətəndaşa nə verə bilər? Və ya başqa dinlərin yayılmasına nəyə görə yol verilməlidir? Məncə aşağıdakı səbəblərdən nəinki Azərbaycanda, eləcə də başqa ölkələrdə İsəvilik də daxil olmaqla dinlərin sərbəst yayılması yolveriləndir:

1. Fərdin hüquq və azadlıqları baxımından istənilən fərdin, şəxsin müəyyən bir dinə inanmaq, və ya inanmamaq, eləcə də istədiyi dini seçmək haqqı vardır. Bu halda önəmli olan fərdin marağı və özünün mənəvi-dini dünyagörüşünü sərbəst təyin etməsidir. Müxtəlif dinlərin yayılmasının qadağan olunduğu (bir dinin faktiki ağalığına dayanan) bir cəmiyyətdə fərdlərin qəbul etməli olduğu lakin onların ruhi-mənəvi istəklərini, tələbatlarını təmin edə bilməyən din fərdə çox az şey vəd edir. Başqa dinlərə girişi olmayan fərdin belə seçim imkanının olmaması onların ruhi inkişafını zəiflədə bilən potensialdır. Fərdin özünü tam realizə etməsi, mənəvi istək və tələbatlarını müvafiq şəkildə ifadə etməsi üçün ona imkan yaradılmalıdır ki, bu da müxtəlif dinlərin, ideyaların cəmiyyətdə açıq dövriyyəsi, dialoqu, müzakirəsi ilə baş verir. Qapalı cəmiyyətlərdəki fərdlərin belə bir imkanının olmaması, onların mənəvi-ruhi zənginləşməsinə mane olur, dünyagörüşünü bəsitləşdirir.
2. Cəmiyyətin ideya və fikir müxtəlifliyi cəhətdən zənginləşməsi. Zənginləşmək, imkanların, seçim potensiallarının artması, güclənmək, müxtəlifləşmək, rəngarənglik deməkdir. Bu bütövlükdə cəmiyyətin varlanmasıdır. Dinlər insanlığın inancı, ritualı, fövqəltəbii varlıq fenomenini, rasionallığı və irrasionallığı, ruhi inkişafı bir araya gətirməyə qadir olan hələlik tək fenomenidir. Fərqli dinlərin bir cəmiyyətdə mövcudluğu, insanların onları öyrənməsi və çək-çevir etməsi, son nəticədə yeni ideyalar, düşüncələr ortaya çıxarmağa sövq edir. Müxtəlif dinlər birlikdə hər hansısa cəmiyyətdə tək bir dinin ola biləcəyindən daha çox ilham mənbəyi olmağa qadirdir. Çağdaş dünya qapalılığa doğru deyil, biri-birinə açılmağa və ideyalardan, düşüncələrdən öyrənməyə yönəlir. Bunun üçün ideyaların, dinlərin cəmiyyətdə sərbəst yayılma imkanı olmalıdır ki, cəmiyyət yeni ideyalar törədə və özünü zənginləşdirə bilsin. Bu azmış kimi, mono-mədəniyyətə, mono-dinə, mono-etnikliyə və s. mono-lara dayanan cəmiyyətlər daxilən zəif olur. Onlar başqa ideyaları öyrənib, assimilə edib, özlərini zənginləşdərməkdən daha çox, özlərini cırlaşmağa və məhvə məhkum edir. Bu cəmiyyətlər ideya, düşüncə və din müxtəlifliyindən bəhrələnən yeni ideyalar, tapıntılar ortaya çıxaran, ruhən və mənən daha zəngin və müxtəlif fərdlər yetişdirməkdən daha çox, zavod-fabrik məhsulları kimi biri-birinə bənzəyən, biri-birinin təkrarı olan oxşar mənəviyyatlı insanlar istehsal edirlər. Bunun son nəticəsi başqa ideyalara açıq olmayan, onların zənginləşdirici potensialını görməyən və buna görə də qaçınılmaz təsirlərdən çökən, dekadensə girən, onlara necə reaksiya verməyi bilməyən insan yığnağıdır.
3. Fərqli sosial maraqların və ruhi-mənəvi tələbatların təmin və ifadə olunması. İstənilən cəmiyyətdə hər zaman, hakim dinin, idelogiyanın, düşüncənin doqmaları ilə razılaşmayan insan qrupları vardır. Bu sadəcə aksiomdur və bunu qəbul etməmək geridəqalmışlıq deməkdir. Bir cəmiyyətdə müxtəlif dinlilik, həmin qrupların öz maraq və ruhi-mənəvi tələblərini ödəmələrinə potensial imkan yaradır. Bu boğulan maraq və tələbatların ifadə olunması, sosial gərginlik yaradan faktorların zəiflədilməsi deməkdir. Bunun üçün də dinlərin sərbəst yayılma imkanı olmalıdır.
4. İsəviliyin daxili mahiyyəti. Bu arqument artıq birbaşa İsəviliyin özü və onun yayılması ilə bağlıdır. İsəviliyin yayılması başqa dinlərə baxınca daha az zərər verməyə qadirdir (əgər belə bir xüsusiyyəti varsa), çünki o: 1) dini və dünyəvi bölgüsünü qəbul etmiş dindir. İsəvilik siyasi hakimiyyəti cəmiyyətdəki əcaiblikləri düzəltmək üçün vasitə kimi görmür. Düzdür, bu müddəa tarixin müxtəlif dövrlərində İsəviliyin dövlətin əlində alət kimi istifadəsinə mane olmamışdır, ancaq söhbət bu halda tarixdən deyil, dinin özünün daxili potensialından gedir. 2) İsəvilik barışığı, sevgini, dözümü və münasibətləri vurğulayan dindir. İsa Məsihə sorulan Yaradanın insanlara ən əsas nəsihəti nədir sualına onun cavabı Yaradanın təkliyi ya çoxluğu haqda intellektual bilgi deyil, Yaradanı sev və qonşunu sev kimi, münasibətləri vurğulayan ifadəsi olmuşdur. Bu o deməkdir ki, ən azından fərdlər səviyyəsində həqiqətən İsəviliyi qəbul edən və vicdanla onun ideallarına sadiq qalan insanlar təhlükə törədəcək varlıqlar deyillər. 3) İsəvilik bir din olaraqdan islahatlara açıqdır və ana prinsiplərinə xələl gətirmədən müasirliyə uyğunlaşdırılır. Bu başqa dinlərdən fərqli olaraq İsəviliklə modernlik arasındakı toqquşmanı zəiflədir. Hətta İsəviliyin ən konservativ qolu olan Katoliklik belə 60-cı illərdən etibarən islahatlara açıqdır və artıq fakt olaraq bütün dinlərin qapısını ağzını kəsən, sekulyarizm, insanların biri-birinə yadlaşması, yayılan materializm-tükəticilik mədəniyyəti ilə məhz islahatlar yolu ilə dil tapmaqdadır.

Məncə bu arqumentlər ən azından dini müxtəliflik, dinlərin monolit cəmiyyətlərdə yayılması məsələsinin nə qədər mürəkkəb olduğunu və kilisə yandırmaqla həll olunmayacağını göstərmək üçün yetərlidir. Dünyanı kilisə yandıraraqdan özümüzə güldürməyin mənası yoxdur. Ancaq dini müxtəliflik və fərqli dinlərlə aktiv, vicdanlı şəkildə dialoqa girmək və onlar üçün ölkədə şərait yaratmaq haqda düşünməyin mənası vardır.

Azərbaycanda İsəvilik

Ay Məsihi

Yəqin yazının adı sizə bir qədər qəribə gələcək. Azərbaycanda İsəvilik?…bu nə deməkdir? Yəni xristianlıq? Aha….düz tapmısınız… . Dünyanın onsuz da bu qarışan vaxtında, Bakıda baş verməsi beş il bundan əvvəl ağlasığmaz bir şeyin – kilisə yandırmaq cəhdlərinin baş verdiyi vaxtda belə bir yazı yazmaq oğrunun yadına daş salmağa bənzəyir. Ancaq şər deməsən xeyir gəlməz deyiblər, ölkədə baş verənlərə göz yummaqla onlar heç yerə qeyb olmur. Qeyb olan bizim ağlımız, sayıqlığımız və özümüzə hörmətimiz olur. Hələ məsihilər üçün xidmətə açılmamış, tikintisi belə bitməmiş bir kilisənin yandırılmasına olan cəhdə mətbuatımızın bir-iki quru fakt – xəbərdən o tərəfə reaksiya verməməsi ölkədə bir şeylərin qeyb olması deməkdir. Buna istəsəniz bir qədər optimist baxıb hələ qeyb olan heç nə yoxdur deyə bilərsiniz. Ancaq onu dana bilməzsiniz ki, kilisə yandırmağa cəhd öz-özlüyündə diqqət mərkəzinə çəkilməsi və üzərində düşünülməsi gərəkən faktdır. İstəsək də istəməsək də. Ona görə ki, Azərbaycanda artıq başqa dinlərə qarşı dözümsüzlüyün ilk nişanələri özünü göstərməkdədir. Bu həm də o deməkdir ki, Azərbaycanda başqa dinlərlə dinc və yanaşı yaşamaq kimi inanclar, dəyərlər artıq qeyb olmağa başlamışdır. İstəsək də, istəməsək də. Nərmin Kamal kimi, ölkədə kilisə ilə məscidin yanaşı mövcudluğunu başqa fikrə, dinə qarşı dözümlülük deyil, məhz biganəlik adlandırmaq mümkündür, ancaq bu hec cür mümkün deyildir ki, kilisəyə od vurub yaxmaq və ya aqressiv şəkildə başqa dinləri ölkədən çıxarmağa çalışmaq, onlara qarşı sakit biganəlikdən yaxşı olsun. Bəs elə isə yaxşı olan nədir? Yaxşının nə olduğunu təyin etmək sizin inancınıza və əxlaqınıza qalmış bir şeydir. Mənim bu yazıda iddia edəcəyim isə bir İsəvi olaraqdan kilisənin yandırılmasına qarşı cəmiyyətimizdəki süstlüyə etirazdır. Və bunu etmək üçün də Azərbaycanda İsəvilik və onun mövcudluğu nə verə bilər sualını cavablandırmağa çalışacam. Dini deyil, rasional və dünyəvi mövqedən fikirlərimi ifadə etməyə çalışacağam ki, sonra kimsə qalxıb sənin arqumentlərin dindarların diskursundan o tərəfə keçmir deməsin.

Öncəliklə, belə bir məsələyə göz ataq görək, Azərbaycanda ümumiyyətlə İsəvilik varmı və varsa onu sosial-siyasi aspektdən necə xarakterizə etmək olar? Bəri başdan onu qeyd edim ki, bu yazıda mən İsəvilik deyiləndə, İsa Məsihi və Yaradanı İncildəki kimi tanıyan və qəbul edən din və onun ardıcıllarını nəzərdə tuturam.

Həmin bu İsəvilik Azərbaycanda vardır və o bu ölkədə tarixi olan dindir. Bu din ölkəmizə İslamdan əvvəl gəlmişdir. Bu azmış kimi, Qafqaz Albaniyası tarixini bilən hər bir kəs Alban hömkdarı Urnayrın dövründə İsəviliyin dövlət səviyyəsində qəbul olunmuş, rəsmi din olduğunu da bilir. Əgər qədimlik önəmli faktordursa, onda Azərbaycanda İsəvilik İslamdan daha qədimdir. Ərəblər Azərbaycanı 7-ci əsrdə işğal edib İslamı gətiriblər, halbuki 4-cü əsrdə artıq İsəvilik Azərbaycanda yerləşmişdi. Həm də işğal yolu ilə deyil. Burdan gələ biləcəyimiz ən qısa və düzünəqulu nəticə budur ki, İsəvilik ölkədə yerli dindir və ya ən azından onun bu ölkədə keçmişi vardır. Etiraz edə bilərsiniz ki, həmin bu İsəvilik, kifayət qədər belə demək mümkünsə, endemikdir və müasir missionerlərin gətirdiyi İsəvilikdən fərqlidir. Razıyam. Müasir missionerlərin gətirdiyi İsəviliyə sonra toxunacam, ancaq hər halda onların arasındakı yaxınlıq onların hər ikisini İsəvilik adlandırmağa imkan verir axı, elə deyil? Hər halda Udinlərin (Azərbaycanda yaşayan yerli xalq) dini – Məsihiliyin missonerlərin ölkəyə gətirdiyi Məsihilikdən daha çox İslama yaxın olduğunu iddia edəcək qədər bilgisiz deyilsiniz. Bu mənada, İsəvilik Azərbaycana yad din deyildir. O yerli dindir və onun bu ölkədə tarixi vardır. Davud Qareci monastır kompleksi ətrafında gedən haqq-hesab da elə həmin bu bəhs etdiyimiz İsəviliyin bu torpaqlarda qədimliyini göstərir.

Azərbaycanda İsəviliyin başqa bir özəlliyi onun kəsilməzliyidir. Bu o deməkdir ki, İsəvilik Azərbaycanda ölüb getməyib, hər zaman fasiləsiz mövcud olub və 21-ci əsrdə də onu yox yerdən çıxarıb bərpa etmirlər. Isəvilik Azərbaycanda həmişə olub. İsəviliyi indiyə qədər qoruyan yerli xalq Udinlərdir. Düzdür, bu doğrudur ki, sovet dövründə İslamı necə zəiflətmişdilərsə, İsəviliyi də eləcə zəiflətmişlərdi. Ancaq İslamın kökünü necə kəsə bilmədilərsə, İsəviliyin də kökünü o cür kəsə bilmədilər. Arasıkəsilmədən yaşayan din, ölkəyə yad olmayan ənənə, dil, tarix, kök, əlaqə və potensial deməkdir.

Lakin bu özəllikləri İsəviliyi tamamən yerliləşdirmir. İsəvilik hər nə qədər yerlidirsə, bir o qədər də tarixin sonrakı dönəmlərində ölkəyə gətirilmiş dindir. Azərbaycanın Ruslar tərəfindən işğalı və sonradan almanların, eləcə də slavyan etnik elementlərinin ölkəyə yerləşdirilməsi İsəviliyi gəlmələşdirir. Onların gəlməsiylə, Azərbaycanda yerli İsəvilik kölgədə qalır və İsəvilik bir yerə qədər yadlaşır. Ruslar öz varlıqlarıyla Azərbaycana başqa bir İsəviliyi (pravosvlavlıq) gətirdilər. Hazırda İsəvilik yenə də Azərbaycana gəlməkdədir, bu dəfə qərbdən missionerlər vasitəsilə. Onların gətirdiyi İsəvilik bu dini ikiqat gəlmələşdirir. Bir çox missionerlərin İsəviliyi Avropa İntibahından sonra oluşmuş Protestantizmdir və o həm pravoslavlıqdan, həm də Katoliklikdən müəyyən fərqlərə malikdir. Bu əlamətlər İsəviliyi ölkədə həm yerli, həm də əcnəbi elementləri olan din kimi xarakterizə etməyə imkan verir. (Lap elə İslamdakı kimi, necə ki, Türklər Şiə Azərbaycana Sünni İslamı gətirir).

(Ardı var)